روابط ایران و قطر؛ تانگوی پنهان در خلیج فارس
روابط سیاسی ایران و قطر در دو سوی خلیج فارس یک رابطه کمابیش ناشناخته در میان افکار عمومی است. بر خلاف باور احتمالا رایج که روابط ایران با اغلب کشورهای عربی خلیج فارس را پرتنش و با فراز و فرود زیاد می‌دانند و با وجود ابراز نارضایتی پی‌درپی ایران از برداشت سهمی بیشتری از میدان گازی مشترک پارس جنوبی از سوی قطر، تهران و دوحه تاکنون رابطه‌ای نسبتا با ثبات، گرم و قابل پیش‌بینی داشته‌اند.
گرچه هیچگاه این روابط به حد و اندازه قرابت ایران و عمان -نزدیک‌ترین شریک ایران در خلیج فارس- نرسیده، اما مرور مناسبات دو کشور در مقاطع تاریخی حساس نشان می‌دهد که این رابطه با جنس مناسبات ایران با دیگر کشورهای خلیج فارس تفاوت دارد.
برای مثال در برهه‌ای که اغلب کشورهای خلیج فارس از تشدید بحران اتمی ایران و تقابل تهران با غرب استقبال می‌کردند، قطر در مجامع بین‌المللی آشکارا کنار ایران می‌ایستاد یا مخالفت خود را با افزایش فشارها به ایران علنی می‌کرد.
همکاری‌های امنیتی
در دوره‌ای پرتنش میان ایران و جامعه جهانی در شرایطی که عربستان سعودی از اعضای شورای همکاری خلیج فارس بر اساس اسناد ویکی‌لیکس در صدد تشویق حمله نظامی به ایران بود، قطر قرارداد افزایش همکاری‌های امنیتی و مبارزه با تروریسم با ایران امضا کرد. این قرارداد در دوره ریاست جمهوری محمود احمدی نژاد و زمانی که شیخ حمد بن خلیفه آل ثانی امیر قطر بود به امضا رسید. ایران از این نوع قرارداد با بحرین هم امضا کرده و مذاکراتی برای امضای آن با عربستان سعودی داشته است اما در عمل اجرای هر دوی آنها ناکام مانده است.
پس از جنگ ایران و عراق
پس از پایان جنگ ایران و عراق و حمله عراق به کویت، قطر به عنوان تنها کشور منطقه در سال ۱۳۶۹ رسما اجرای قرارداد حسن همجواری بین ایران و عراق را مورد تایید قرار داد. خروج یک طرفه عراق از این قرارداد و حمله این کشور به ایران دلیل شروع جنگی بود که ۸ سال طول کشید.
شورای همکاری خلیج فارس
شورای همکاری خلیج فارس در تمامی بیانیه‌های خود در دهه‌های اخیر یک موضوع ثابت دارد که اعتراض به حاکمیت ایران بر جزایر سه‌گانه تنب بزرگ، تنب کوچک و ابوموسی است. گرچه قطر به عنوان کشوری از اعضای شورای همکاری با امضای این بیانیه‌ها (همانند اقدام عمان به عنوان نزدیک‌ترین متحد تهران در شورای همکاری) عملا با آن همسویی نشان داده اما هیچگاه به طور مستقل از ادعای امارات متحده عربی مبنی بر حاکمیت این کشور بر جزایر حمایت نکرده است.
قطر در میان شش کشور شورای همکاری (همراه با عمان و کویت) روابط گرم تری نسبت به امارات، بحرین و عربستان با ایران داشته است. در مقاطع پرتنش میان ایران و شورای همکاری رفت و آمدهای دیپلماتیک میان دو طرف برقرار بوده و حتی در برخی مواقع قطر میانجی کاهش تنش‌ها بین ایران و شورا بوده است. در زمان میزبانی اجلاس رهبران عضو شورای همکاری خلیج فارس از سوی قطر، این کشور برای اولین بار در تاریخ شورای همکاری از رئیس جمهور ایران برای شرکت در این نشست دعوت کرد.
بحران هسته‌ای
در جریان بیش از یک دهه بحران هسته‌ای ایران که از سال ۱۳۹۲ تا پایان دوره ریاست جمهوری محمود احمدی‌نژاد گام به گام شدت بیشتری می‌گرفت، برخی از همسایگان ایران و اعضای شورای همکاری خلیج فارس همچون عربستان سعودی در عمل از تشدید اقدامات علیه ایران حمایت می‌کردند و بر اساس اسناد محرمانه‌ای که بعدها منتشر شد حتی تشویق به اقدام نظامی علیه ایران می کردند.
در چنین شرایطی قطر به عنوان عضو غیردائم شورای امنیت سازمان ملل در جریان رای‌گیری پیش‌نویس اولین قطعنامه شورا علیه ایران به این قطعنامه رای منفی داد که اقدامی غیرمنتظره محسوب می‌شد. هرچند این اقدام در موارد مشابه بعدی تکرار نشد اما مقام‌های ایرانی این رای منفی را نشانه‌ای مثبت از پیوند محکم دو کشور عنوان کرده‌اند.
تنش با عربستان
گرچه عربستان سعودی محوریت بلامنازعی در شورای همکاری خلیج فارس دارد و اعضای شورا به طور سنتی از مواضع این کشور پیروی و حمایت می‌کنند اما از زمان روی کار آمدن ملک سلمان به عنوان پادشاه جدید، این محوریت رو به کمرنگ شدن گذاشته است. همراهی نکردن قطر با ائتلافی که عربستان پس از حمله به سفارت سعودی در تهران تشکیل داد نشانه واضحی از این شکاف‌ها در شورای همکاری و کاهش نفوذ سنتی عربستان سعودی در میان کشورهای عرب بود. برخلاف دیگر همپیمان‌های سعودی، قطر نه روابط سیاسی و اقتصادی خود با ایران را قطع کرد و نه حتی آن را کاهش داد. تنها به اندازه فراخوانی سفیرش از تهران که اقدامی موقت محسوب می شود با درخواست عربستان همراهی کرد. قطر پس از قطع روابط عربستان با ایران پیشنهاد میانجیگری داده بود.
اوپک
ایران و قطر دو کشور عمده صادرکننده نفت، هر دو عضو سازمان اوپک هستند اما روابط دو کشور در این سازمان هم تابعی از سیاست‌های کلان آنها بوده است. به طور مثال عربستان در دوره‌ای برای کاهش تاثیر تحریم نفتی ایران به روی افزایش قیمت ها اقدام به پر کردن سهم قطع‌شده ایران در بازار نفت کرد تا به تعبیر مقام‌های ایرانی تحریم ایران موثر و کارآمد واقع شود و افزایش احتمالی قیمت نفت، ضرر وارده به ایران را پوشش ندهد.
اما قطر نه تنها از این الگو در روابط با ایران پیروی نکرد بلکه پس از پایان تحریم‌های نفتی علیه ایران میزبان اجلاسی از کشورهای صادرکننده نفت شد که هدف آن تثبیت تولید نفت و پایبند کردن اعضا به سهمیه تولیدشان بود. عربستان سعودی از این نشست حمایت می‌کرد اما تهران و ریاض دو کشوری بودند که بر سر تولید نفت کشور مقابل با یکدیگر اختلاف عمیق داشتند. ایران در صدد پس گرفتن سهم خود از بازار اوپک و بازگشت به میزان صادرات به اندازه قبل از تحریم‌ها بود اما عربستان در عمل با خواست ایران همراهی نمی‌کرد. این اختلاف سرانجام با موافقت برای بازگشت ایران به سهم خود پیش از تحریم پایان گرفت. اجلاس قطر و همراهی مقام‌های ارشد دولتی تهران و دوحه نقش مهمی در این حل این اختلاف داشت.
مجمع کشورهای صادرکننده گاز
مجمع کشورهای صادرکننده گاز - طرحی که ایران مبتکر تشکیل آن با هدف تنظیم و کنترل قیمت گاز طبیعی در جهان بوده است - با حمایت قطر و پشتیبانی روسیه تشکیل شد. دو کشور ایران و قطر گرچه رقیب یکدیگر در صادرات گاز طبیعی محسوب می شوند و در مواردی در میایدین مشترک انرژی اختلافاتی داشته اند، اما از ایجاد ساختار تازه ای که یادآور اوپک (کشورهای صادرکننده نفت) بود حمایت کردند و توانستند آن را تشکیل دهند. گرچه طراح اصلی این سازمان ایران بود اما میزبانی از دبیرخانه دائمی آن دوحه پایتخت قطر رسید. دبیرکل این سازمان هم در حال حاضر یک سیاستمدار ایرانی است.
روابط گرم ایران و قطر به معنی نبود اختلاف میان دو کشور نیست، حتی در میان کشورهای خلیج فارس، این عالی‌ترین سطح روابط میان ایران و یک کشور عضو شورای همکاری هم محسوب نمی‌شود اما نمونه‌ای از مناسبات پایدار در منطقه ای کمابیش پرتنش و بی‌ثبات است.
کشورهای همسو با عربستان سعودی روابط خود را با قطر به دلیل آنچه حمایت این کشور از تروریسم می خوانند قطع کرده‌اند و پیش از این هم رفتار بسیار مشابهی را با ایران در پیش گرفتند. شرایط تازه منطقه، احتمال شکل‌گیری متحدان تازه برای ایران و قطر را بر اساس پیشینه قابل قبول قبلی و نیازمندهای تازه به یکدیگر، افزایش می‌دهد. به عقیده بعضی ناظران همین شرایط امکان نزدیک‌تر شدن قطر به ایران را هم فراهم می‌کند.
